Prof. Dr. Rüstem Aslan – Troya Hafriyat Heyeti Başkanı
Troya Ören Yeri, Anadolu’nun batı ucunda, Çanakkale Boğazı’nın güney girişinde yer alır. Antik Dönem’de Troas olarak isimlendirilen bölge, günümüzde Biga Yarımadası olarak tanımlanmaktadır. Burası, Doğu Akdeniz, Ege ve Marmara denizleri ile Asya ve Avrupa kıtalarının geçiş noktasıdır. Troya, Karamenderes (İlyada’daki ismi Skamandros) ve Dümrek (Simois) ırmaklarının vadileri ortasındaki bir platonun eteğinde, boğaz kıyısından 4.5 km uzaklıktadır. Homeros’un M.Ö. 730’larda yazıya geçirdiği kabul edilen İlyada Destanı’nda, Troya ve yakın etrafı epeyce detaylı bir halde anlatılır. Destandaki pek çok detay bugünkü coğrafyaya büyük oranda uyar.
Destandan gerçeğe
19. ve 20. yüzyıl başlangıcında birçok klasik filolog, destanın içeriğinin kurgudan öbür bir şey olmadığını ve destanda gerçek hissesi bulunmadığını belirterek eleştirel çalışmalar yapmışlardır. Lakin 17. ve 18. yüzyıldan, Aydınlanma Çağı’ndan itibaren, antik tarihe duyulan ilgi, Homeros destanlarının tekrar okunmasını, böylece Troya’nın tekrar gündeme gelmesini sağlamıştı. Destanda ismi geçen Çanakkale Boğazı, adalar ve hatta kimi akarsular kolaylıkla bulunabiliyordu. Bölgeyi ziyaret eden gezginler, “Priamos’un kalesi”nin nerede kurulmuş olabileceği hakkında fikir yürütüyordu. Eski Yunan ve Roma geleneğinde, buranın Troya/İlios olduğu biliniyordu lakin 11. yüzyıldan itibaren kentin tam olarak nerede olduğu unutulmuştu.
Nerede bu Troya?
Orta Çağ’da Troya’yı bulmak isteyen gezginler Ege kıyısında gördükleri Alexandria Troas ya da Siegon üzere yerleşmeleri Troya sanmışlardır. Bu mevzudaki birinci sorgulayıcı lokalizasyon çalışması 17. yüzyılda George Sandys (1610) ve George Wheeler (1675) tarafından gerçekleştirilir. Bu iki gezgin Troya’nın kıyıda değil, daha iç kesitlerde aranması gerektiğini savunur. Fransa’nın İstanbul’daki elçisi Comte de Choiseul-Gouffier, bölgede yaptığı çalışmalarla birinci kere Troya lokalizasyonu konusunda temel bir coğrafik data sunar. Bu çalışmalar, tüm Kuzeydoğu Ege’nin kartografik olarak belgelenmesi çalışmaları kapsamında, elçi olduğu 1874 yılında başlatılmış ve misyondan alındıktan sonra ise kısmen 1820’ye kadar sürdürülmüştür. Comte de ChoiseulGouffier’nin özel sekreteri Jean-Baptiste Lechevalier, 1785-87 yıllarında katıldığı bu çalışmada Troya Ovası’nın güney köşesini ağır bir halde incelemiş ve Troya’nın yerini tespit ettiğini ileri sürmüştür. Burada, Ballıdağ olarak isimlendirilen zirvedeki antik yerleşme enteresan datalar sunar. Her şey Homeros’un destanlarında anlatılanlara uymaktadır: Kale, aşağı kent, kahramanların mezar zirveleri, ırmaklar ve su kaynakları. 1791’de yayınlanan bu keşif ve teori, yaklaşık bir asır araştırmacıların en kıymetli çıkış noktası olur.
Hisarlık Tepe
Günümüzde artık Troya olarak kabul edilen Hisarlık Tepe’den birinci sefer, yeniden ChoiseulGouffier’nin asistanı olan Franz Kauffer bahseder. 1803’ten itibaren Kauffer, Hisarlık Tepe’yi “İlion” olarak lokalize eder. 1801’de Troas’ı gezen Edward Daniel Clarke de Klasik Periyot İlion sikkeleri görür ve araştırmalar sonucunda buluntu yerinin Hisarlık Zirve olduğunu anlar. Buraya yaptığı ziyarette İlion lokalizasyonunu kesin olarak ispatlayan yazıtlar bulur. Hisarlık Tepe’nin Klasik Periyot İlion’u; Ballıdağ’daki yerleşmenin ise Troya olarak kabul görmesi çelişkili değildir. Zira Antik Devir coğrafyacısı Strabon bu iki yeri farklı yerleşmeler olarak kabul eder. Ama vakitle Ballıdağ’ın Troya olduğu teorisi zayıflar. Zira buluntular çok fazla değildir; üstelik denizden de çok uzaktadır, su kaynakları ise sıcak değildir. Destandaki anlatımlara uymayan özellikler buranın Troya olmadığı görüşlerini güçlendirir.
Dönüm noktası
Troya’yı bulma araştırmalarındaki dönüm noktası, 1820 yılında daha evvel bölgeyi hiç ziyaret etmemiş olan Charles Maclaren’ın Troya topografyası konusunda yayımladığı makaledir. Maclaren iki yıl sonra makalesini kitap olarak yayımlar. Hisarlık Tepe’yi 1863’te ziyaret eden Maclaren, tıpkı yıl kitabını genişletir. Bu husustaki tüm yayınları inceleyen ve Lechevalier’nin iki ırmağı kusurlu lokalize ettiğini saptayan Maclaren, Homeros’un destanlarında iki ırmağın Troya önlerinde birleşerek Hellespontus’a döküldüğünden bahsetmektedir. Bu tariflere yalnızca Hisarlık Zirve uymaktadır. Maclaren’ın 1863’te kitabını yine yayınlaması, Çanakkale’de yaşayan İngiliz Frank Calvert’ın dikkatini çeker. Calvert, Hisarlık Tepe’de satın aldığı yerde 1863 ve 1865’te küçük çapta hafriyatlar yapar. Hisarlık/Troya özdeşleştirilmesi bu kazılardan sonra tartışılmaya başlanır.
Schliemann’ın çalışmaları
Maclaren’ın tezinden haberi olmayan H. Schliemann, 1868’de Troya’yı bulmak için bölgeye gelir ve Ballıdağ’da birkaç haftalık hafriyat yapar. Elde ettiği bilgiler onu, buranın Troya olabileceği konusunda ikna etmez. Çanakkale’de Calvert ile tanışırlar. Calvert, Hisarlık Tepe’yi ve yaptığı hafriyatları anlatır. Schliemann vakti olmadığı için Hisarlık Tepe’yi ziyaret edemez. Calvert’in anlattıklarına ve mektupla yazdıklarına inanan Schliemann, Hisarlık Tepe’de hafriyat yapmaya karar verir. 1869 yılında ise Yunanistan ve Troas seyahatlerini doktora çalışması olarak Rostock Üniversitesi’ne (Almanya) sunar. Tek başına Troya’yı keşfettiğini yazdığı tezi kabul edilir. Schliemann, Troas gezisinden bir yıl sonra doktoralı bir Homeros tutkunu olarak, bölgeye bu defa hafriyatlar yapmak için gelir. Hisarlık Tepe’de hafriyatlar başlar lakin hem müsaadesi olmadığı için hem de arazi sahibinin şikâyeti üzerine hafriyatları durdurulur. Uzun uğraşlar sonunda müsaade alır ve 1890’daki vefatına kadar aralıklarla hafriyatları sürdürür. Schliemann’ın 1873’te bulduğu ve yaklaşık 1200 yıllık bir tarihleme kusuruyla “Priamos Hazinesi” olarak isimlendirdiği hazine buluntusu, dünyada büyük yankı uyandırmıştır. Schliemann bu hazineleri Almanya’ya kaçırır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, savaş ganimeti olarak Rusya’ya götürülen buluntular hala Moskova’daki Puşkin Müzesi’nde sergilenmektedir. Schliemann, hırsı ve dikkatsiz hafriyatı nedeniyle Troya’daki kalıntıların büyük bir kısmını da tahrip etmiştir. Schliemann’ın vefatından sonra hafriyatlar, 1893-94 yıllarında arkadaşı Mimar Wilhelm Dörpfeld tarafından gerçekleştirilir. Dörpfeld, Troya’nın katmanlarını keşfeder. Uzun bir ortadan sonra, 1932-1938 yılları ortasında Amerikalı Arkeolog Carl W. Blegen, Troya’da yine hafriyatlar gerçekleştirir. Blegen yaptığı yayınlarla Troya merkezli çağdaş Ege arkeolojisinin temellerini atar.
Korfmann’ın perspektifi
50 yıllık bir ortadan sonra ise, hala devam eden yeni periyot hafriyatları, Tübingen Üniversitesi’nden Manfred Osman Korfmann tarafından 2005’teki vefatına kadar sürdürülmüştür. Korfmann hafriyatları, Troya ile ilgili yeni bir perspektif açar. Troya’nın Son Tunç Çağı’nda Anadolu karakterli bir kent olduğunu ve yeniden bu periyotta kentin savunulmuş bir aşağı kente sahip olduğunu ortaya koyar. İki kıta (Avrupa ve Asya) ve iki büyük denizin (Ege ve Karadeniz) kesiştiği, stratejik açıdan kıymetli pozisyonu, Troya’nın 3 bin yıl boyunca daima yerleşim görmesini sağlamıştır. Hafriyatlarda, aşağıdan üste hakikat farklı 10 ana yerleşim (kent) ve yüzlerce üretim evresi saptanmıştır. Troya Ovası alüvyonlarla dolar ve Son Tunç Çağı sonrasında kent jeopolitik kıymetini kaybeder. Lakin M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren Homeros destanları nedeniyle kutsal bir yer özelliği kazanır.
Üç alanın verileri
Hisarlık Tepe’nin Troya olup olmadığı, Troya Savaşı’nın nitekim yapılıp yapılmadığı konusunda üç farklı alandaki bilgilerle bir sonuca ulaşmak durumdayız: Edebiyat (Homeros destanları), tarih (Hitit metinleri) ve arkeoloji (Hisarlık Zirve hafriyat sonuçları). Bu alanlardaki sonuçları şöyle özetleyebiliriz: Hisarlık Zirve yerleşmesi, M.Ö. 3000’lerden M.Ö. 1000’lere büyük bir güç olarak tüm Ege’de tesirini göstermiştir. Bu yerleşme Hitit metinlerinde ismi geçen Wilusa/Tarwisa ile tıpkı yerdir. Hisarlık/Troya/Wilusa’da bilhassa M.Ö. 1300’lerde tahribatlar kelam bahsidir. Bir savaşa işaret eden bu tahribatların sonuncusunun M.Ö. 1180’de gerçekleştiği arkeolojik olarak kanıtlanmıştır. M.Ö. 1400’lerden itibaren bu kent ile ilgili destanlar söylenegelmiştir. M.Ö. 8. yüzyılda Homeros, kendisine kadar kelamlı gelenekle gelen bu destanı, özündeki gerçekliği koruyarak yine yazıya geçirmiştir. Destanda anlatılan olaylardaki gerçek öz ve Troya Savaşı, her geçen gün yeni bilgilerle biraz daha desteklenmektedir.
